Có những dòng sông, ngọn núi, cánh đồng, bãi biển… trở nên linh thiêng vì gắn với những sự kiện bi hùng của đất nước. Dòng sông Thạch Hãn đã trở nên nổi tiếng không chỉ ở Việt Nam mà còn trên thế giới vì gắn với nhiều sự kiện trong chiến tranh chống Mỹ cứu nước.

 Thạch Hãn: Sông xanh, sông đỏ

Thạch Hãn là con sông lớn và đẹp nhất Quảng Trị (nó còn có tên gọi là sông Quảng Trị). Sông có chiều dài 155km, bắt nguồn từ dãy núi Trường Sơn và đổ ra biển Đông qua Cửa Việt. Về tên gọi Thạch Hãn, có vài cách giải thích, nhưng có lý nhất có lẽ là: “Trước đây tên là Thạch Hàn [石瀚]”, vì ở giữa nguồn có một mạch đá ngầm chắn ngang sông. Theo “Đại Nam nhất thống chí”, sông Thạch Hãn dài khoảng 170 dặm. Với độ dài khiêm tốn như vậy nên lượng phù sa do sông tải đến không nhiều, do đó, nước thường trong xanh nhìn thấy đáy. Đoạn qua thị xã Quảng Trị, sông rộng 150-200m, là đường thủy nối liền Quảng Trị lên Ba Lòng, về biển Đông qua Cửa Việt. Đây là huyết mạch giao thông thủy và là cảnh đẹp trữ tình khi sông uốn lượn uyển chuyển qua những cánh đồng, làng mạc trù phú thanh bình. Trước chiến tranh, Thạch Hãn được mệnh danh là con sông xanh.

 Trong “mùa hè đỏ lửa 1972”, Thạch Hãn đã trở thành con sông đỏ bởi có máu của hàng ngàn chiến sĩ giải phóng quân đã chiến đấu và hi sinh ở đây. Những người tham gia những trận đánh trên sông Thạch Hãn, ở thành cổ Quảng Trị còn sống kể lại rằng, cứ mỗi đêm, khoảng 150 người lính ra đi, hôm sau chỉ 3 – 4 người trở về. Nước dòng sông mùa hè năm đó mang màu máu. Chính vì thế, bốn câu thơ của cựu chiến binh Phạm Bá Dương có sức lay động mãnh liệt: “Đò xuôi Thạch Hãn xin chèo nhẹ/ Đáy sông còn đó bạn tôi nằm/ Có tuổi hai mươi thành sóng nước/ Giữ yên bờ bãi mãi ngàn năm”. Nhiều người cho rằng, đây không phải là thơ, mà là lời của nước mắt.

   Đài tưởng niệm Trung đội Mai Quốc Ca.

 Kỳ lạ sứ mệnh những dòng sông của Quảng Trị!

Trong lịch sử Việt Nam hiện đại (từ sau Cách mạng tháng 8/1945), đất nước ta có hai lần tạm thời bị chia cắt, đều lấy dòng sông làm giới tuyến, và cả hai con sông đó đều nằm trên đất Quảng Trị. Đó là sông Bến Hải cắt chia hai miền Bắc – Nam sau Hiệp định Giơnevơ (1954) và sông Thạch Hãn làm ranh giới giữa chính quyền cách mạng và Việt Nam cộng hòa sau Hiệp định Paris (1973). Nhắc đến những Hiệp định đó, cả thế giới đều biết, đều nhớ, nhưng người Việt Nam phải đổ rất nhiều máu mới có được hòa bình, độc lập và thống nhất thực sự. May mắn là sông Thạch Hãn chỉ làm giới tuyến có hơn 2 năm chứ không phải hơn 20 năm như sông Bến Hải, bởi tháng 4/1975, chúng ta đã giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

 Sau Hiệp định Paris, tại sông Thạch Hãn đã diễn ra cảnh trao trả tù binh rất cảm động. Những chiến sĩ Giải phóng quân không may bị bắt, bị giam hãm trong nhà tù của Mỹ – Ngụy được trở về với đồng đội. Hàng ngàn lính của quân đội Việt Nam cộng hòa bị bắt làm tù binh cũng được vượt sông Thạch Hãn để về đoàn tụ với gia đình. Đấy là thời khắc nhen lên ngọn lửa hòa hợp dân tộc. Đất nước đã thống nhất về một mối sau gần 40 năm, nhưng sông Bến Hải, sông Thạch Hãn vĩnh viễn được ghi nhớ với những sứ mệnh đã đi vào lịch sử.

  Đêm hoa đăng.

 Thạch Hãn: Rưng rưng và không phai mờ

Người Quảng Trị nói riêng, nhân dân Việt Nam nói chung vẫn mang trong tâm tưởng dòng Thạch Hãn với tinh thần chiến đấu dũng cảm, không sợ hi sinh của quân Giải phóng. Sông Thạch Hãn hiện nay đã trở lại trong xanh, yên bình, thơ mộng. Song, ngày nay, những ai đi qua cầu Thạch Hãn đều chú ý tới một tượng đài mang hình 19 trái tim ở ngay cạnh cầu… Hơn 40 năm đã trôi qua, nhưng câu chuyện về các anh, những người lính dũng cảm vẫn còn đọng lại…

 Đêm ngày 9 rạng sáng ngày 10/4/1972, Trung đội quân Giải phóng mang tên người Trung đội trưởng Mai Quốc Ca gồm 20 chiến sĩ thuộc Đại đội 11, Tiểu đoàn 3, Trung đoàn 9, Sư đoàn 304 do Đại đội phó Nguyễn Văn Thỏa chỉ huy, nhận nhiệm vụ mang 100kg bộc phá, thọc sâu chiếm giữ và đánh sập cầu Quảng Trị (nay là cầu Thạch Hãn) nhằm cắt đường viện trợ của địch. Các anh còn rất trẻ, Đại đội phó – Thiếu úy Nguyễn Văn Thỏa, quê ở xã Long Thành, huyện Yên Thành, tỉnh Nghệ An là người lớn tuổi nhất vẫn chưa đến 30. Trung đội trưởng Mai Quốc Ca, quê ở Hà Hải, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa vừa tròn 22 tuổi. Còn những người lính binh nhất, binh nhì chỉ 18 tuổi. Rạng sáng ngày 10/4/1972, tiểu đội đầu tiên của Trung đội Mai Quốc Ca xuất kích thì vướng mìn của địch. Địch hốt hoảng khi thấy bộ đội chủ lực của ta nên khẩn cấp điều một lực lượng lớn với ba tiểu đoàn lính tinh nhuệ gồm lính dù, biệt động, thủy quân lục chiến có máy bay, pháo binh, xe tăng yểm trợ, tạo thành một gọng kìm lớn bao vây Trung đội Mai Quốc Ca. Cả Trung đội lọt thỏm giữa vòng vây của địch, nhưng với tinh thần “1 thắng 100”, 20 chiến sĩ quân Giải phóng đã chiến đấu vô cùng anh dũng, đẩy lùi nhiều đợt tiến công điên cuồng của địch từ nhiều phía. Các anh đã chiến đấu bằng súng đạn; hết đạn thì dùng lưỡi lê, báng súng xông lên đánh giáp lá cà,  quyết tâm không chịu khuất phục. Người trước ngã xuống, người sau lao lên cho đến người cuối cùng để giữ trận địa. Quần nhau với giặc suốt từ rạng sáng cho đến quá trưa thì 19 anh em trong Trung đội hi sinh, còn lại một người bị thương nặng… Quân địch thiệt hại rất nhiều, chúng ngỡ ngàng khi biết được quân Giải phóng ở đó chỉ có 20 người.

 Đó chỉ là một trong những đơn vị nhỏ chiến đấu và hy sinh bên dòng sôngThạch Hãn. Còn hàng ngàn người khác lặng lẽ hiến mình, thậm chí tên tuổi còn không để lại. Chiến tranh là thế, Quảng Trị là thế, sông Thạch Hãn là thế! Bây giờ qua đây, ai cũng thấy rưng rưng. Sông Thạch Hãn, nhất là vào dịp 27/7, hay ngày rằm đều có hoa và nến. Bất kể ai, khi đến đây, được nghe về những ngày khói lửa, đều rưng rưng…

 Các anh hy sinh ở đây, góp công giành độc lập dân tộc và thống nhất nước nhà. Công ơn ấy, thế hệ mai sau không bao giờ quên!

 Theo Nguyên Hồ, gia đình và trẻ em